विषयप्रवेश
साहित्य, कलालगायत वाङ्मयका विविध विधाहरू समृद्ध नभइकन मुलुक समृद्ध बन्दैन । सांस्कृतिक आन्दोलनको अभावमा साहित्य, कला पनि समृद्ध हुदैन । संस्कृतिकर्मीहरूको एकताबद्ध र संगठित प्रयासको अभावमा सांस्कृतिक आन्दोलनले गति लिन सक्दैन । यस्तो संगठित प्रयासका रूपमा पेन, साहित्यकार संसद्, नारी लेखक मञ्च जस्ता केही समूहको चर्चा पनि यदाकदा सुनिन्छ तर प्रलेस स्पष्ट दिशा लिएर गठन भएको लेखकहरूको वैचारिक आन्दोलनकारी संस्था हो । सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अग्रगामी दिशा दिनका लागि गठित प्रगतिशील लेखक संघले ५० वर्षको यात्रा पूरा गर्दैछ । तीन सयभन्दा बढी लेखकहरू आबद्ध भएको तथा दशवटा अञ्चल र पच्चीसभन्दा बढी जिल्लामा संगठनसञ्जाल विस्तार भएको राष्ट्रिय संगठनात्मक स्वरूप प्राप्त गरेको प्रलेसको ५० वर्षको यात्राका विभिन्न कालक्रममा देखापरेका आरोह–अवरोहबारे मोटामोटी जानकारी दिनु यस लेखको उद्देश्य रहेको छ ।
ऐतिहासिक विकासक्रम
आधुनिक नेपालको निर्माणमा महवपूर्ण स्थान ओगटेको २००७ सालको राजनीतिक क्रान्तिको पृष्ठभूमिमा र सोही क्रान्तिको चेतनाको आलोकमा वर्गीय तथा पेशागत हकहित एवं सुदृढीकरणहेतु मुलुकमा विभिन्न संघ, संस्थाहरूले स्पष्ट आकार लिन थालेथे । अखिल नेपाल किसान संघ, मजदुर संघ, महिला संघ, नेपाल राष्ट्रिय विद्यार्थी फेडरेशन, अखिल नेपाल न्यून वैतनिक कर्मचारी संघ (९ फागुन २००७) जस्ता जनवर्गीय र पेशागत संगठनहरू बनिसकेका थिए । नागरिकमा प्रजातान्त्रिक हक अधिकारप्रतिको जागरुकता बढ्दै थियो । समाजलाई चेतनाको गोरेटोमा डो¥याउने आशयले फलित प्रयासलाई गरिएको निर्मम दमनको नग्ननृत्यस्वरूप घटित मकैपर्व, पुस्तकालयपर्व आदिको द्रष्टाभोक्ता नेपाली समाजको बुद्धिजीवीवर्गको एउटा उल्लेखनीय जमात तयार थियो जो साहित्यको माध्यमबाट नेपाली जनमानसमा चेतनाको बीज छरिरहेको थियो । रुसको समाजवादी क्रान्ति, चीनको नौलो जनवादी क्रान्ति र भारतीय स्वाधीनता आन्दोलनको प्रभाव र प्रेरणाले र मुलुकमै पनि कांग्रेस र कम्युनिष्ट पार्टी स्थापना भैसकेको हु“दा नेपाली बुद्धिजीवीहरू पनि स्वदेश र विदेशमा रही राष्ट्रियमुक्ति अभियानमा प्रतिबद्धतासाथ लागेका थिए । आवश्यक जनचेतनाको अभावमा २००७ सालको क्रान्ति धोकाधडीमा परिणत भएको प्रष्ट आभास कतिपय बुद्धिजीवीहरूले बोध नगरेका होइनन् । यस्ता बुद्धिजीवीहरूमध्ये कतिपय साहित्यलाई माध्यम बनाएर नेपाली समाजमा चेतनाको खेती गरिरहेका थिए । सन्देश जस्ता हस्तलिखित पत्रिकाहरू लगायत सेवा, प्रगति, इन्द्रेणी, जनयुग, जनविकास, जनसाहित्य आदि साहित्यिक पत्रिकाहरूमार्फत् तत्कालीन प्रगतिशील र देशभक्त लेखकहरूले दिल्ली सम्झौता र त्यसपछिका शासकीय गतिविधिका विरुद्ध असन्तोष र विरोधको स्वर मुखरित गरिरहेथे । शासकवर्गका विरुद्धको यो युद्धमा विखरित व्यक्तिगत बौद्धिक प्रयासभन्दा सामूहिक र एकताबद्ध स्वर दरिलो, चोटिलो र बलियो हुने सार्वभौमसत्यलाई आत्मसात् गरी नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (२००६)ले संगठित लेखक संघको आवश्यकताबोध ग¥यो । त्यही क्रममा पार्टी निकटस्थ र प्रतिबद्ध एवं प्रगतिशील विचारप्रति आस्थावान् साहित्यकारहरूको संयुक्त प्रयासबाट श्यामप्रसाद शर्मा (लामिछाने)को सक्रियतामा वीरगंज (गहबा)मा ५ असोज २००९ (२० सेप्टेम्बर १९५२) का दिन प्रगतिशील लेखक संघको स्थापना भयो । साहित्यकार भवानीप्रसाद शर्मा (भवानी घिमिरे)द्वारा उद्घाटन गरिएको तथा कविराज बलभद्र शर्माको सभापतित्वमा आयोजित मुलुकका विभिन्न भागबाट प्रतिनिधित्व भएको सो सम्मेलनले सात सदस्यीय कार्यकारिणी – श्यामप्रसाद शर्मा (अध्यक्ष), रत्नदास वैद्य (महासचिव), चित्ररत्न (सहायक सचिव), देवीप्रसाद किसान (कोषाध्यक्ष), बालकृष्ण रुपावासी (संगठन मन्त्री), महावीरप्रसाद अग्रवाल (प्रचार मन्त्री), बलभद्र शर्मा (निरीक्षण मन्त्री)को चयन ग¥यो । यस कार्यसमितिले पूर्वमा मेचीदेखि पश्चिममा नारायणी, बागमती अञ्चलसम्म समेटेको भए तापनि राजधानीलाई प्रतिनिधित्व गराउन समर्थ भएन र संभवतः राजधानीमा जनवादी लेखक संघको नाममा कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान आदिको सक्रियतामा प्रगतिशील लेखकहरू संगठित भए । स्थापनाकालमा प्रलेसले वर्गीयताभन्दा साममन्तवाद र साम्राज्यवादविरोधी नेपाली लेखकहरूको साझा संगठनको रूपलाई जोड दिएको देखिन्छ । प्रलेसको गठनपश्चात् पहिलेदेखि हु“दै आएको संगठनात्मक गतिविधिमा तीब्रता आयो । साहित्यिक प्रकाशनहरू बढे । तत्कालीन साहित्यकारहरूको उल्लेख्य जमातलाई विश्वलाई नया“ ऊर्जा दिइरहेको प्रगतिवादी विचार र दर्शनले आकर्षित ग¥यो । संघ सुव्यवस्थित नभएको तथा संचार र यातायातको असुविधाका कारण संगठनात्मक गतिविधिको खासै विस्तार हुन नसकेको र अन्य कतिपय कारणले विचारमा प्रगतिशील भएर पनि कतिपय लेखकहरू यसमा समेटिन सकेका देखिन्नन् । ‘कृषिवाला’, ‘पहाडी पुकार’ लगायत आना कतिपय रचनाहरूमार्फत् समाजवादउन्मुख विचारलाई प्रखर समर्थन गर्ने लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा ‘नेपाली लेखक संघ’मा आबद्ध देखिन्छन् र सोही संघमार्फत् वि.सं. २०१३ मा दिल्लीमा भएको एशियाली लेखक सम्मेलन र वि.सं. २०१५ मा रुसको तासकन्दमा भएको अफ्रोएशियाली लेखक सम्मेलनमा नेपाली प्रतिनिधिमण्डलको प्रतिनिधित्व गरेका थिए । हुन त नेपाली लेखक संघ प्रलेसको सहधर्मी संगठनको रूपमा देखिन्छ । साहित्य र राजनीतिको अन्तर्सम्बन्धको विवादले गर्दा प्रलेसले त्यतिखेर त्यतिविधि गतिशीलता पाउन सकेन तर पनि २०१६ सम्म यसका तीनवटा कार्यसमितिहरू बने । प्रलेसको तेस्रो कार्यसमिति दलीय नियन्त्रणको विवादका कारण विघटित भयो ।
यसरी विघटित प्रलेसलाई पुनः २०१६ मंसिर २१ (६–१२–१९५९) मा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको सहयोग र संयोजनमा १२ जना लेखकहरूद्वारा पुनर्गठित गरियो । यो पुनर्गठनमा पहिले काठमाडौ“मा खुलेको लेखक संघकै नाममा ‘प्रगतिशील’ विशेषण थपियो र अब ‘प्रगतिशील नेपाल लेखक संघ’ भयो । तारानाथ शर्मा (इलाम) सचिव भएको सचिवीय प्रणालीको कार्यसमितिका सदस्यहरूमा केदारनाथ न्यौपाने (काठमाडौं), श्यामप्रसाद (वीरगंज), आनन्ददेव भट्ट (बैतडी), पूर्णमान विद्रोही (भादगाउ“) रहेका थिए । सुरुमा २०÷१५० कमलपोखरीमा यसको कार्यालय रहेकोमा पछि यो ६÷३१३ खिचापोखरीमा स¥यो । २० चैत्र २०१६ मा साधारणसभा बसी यस प्रलेसको कार्यसमितिको पुनर्गठन ग¥यो । अध्यक्षीय प्रणालीको यस कार्यसमितिमा धर्मराज थापा अध्यक्ष, तारानाथ शर्मा सचिव, आनन्ददेव भट्ट सहसचिव र सदस्यहरूमा कमल दीक्षित, केदारनाथ न्यौपाने, कृष्णप्रसाद पराजुली, पूर्णबहादुर मानव, शशिकला शर्मा र श्यामप्रसाद थिए । सदस्य संख्या १०० पुगेपछि राष्ट्रिय सम्मेलन गर्ने लक्ष्य लिएको८ तत्कालीन प्रलेस २०१७ को प्रतिगामी कदम र आन्तरिक विग्रहका कारण सक्रिय रूपले सांगठनिक निरन्तरतामा जान सकेन । यसअघि नै प्रलेसले अन्तर्राष्ट्रिय लेखक संगठनहरूस“ग सम्बन्ध विस्तार गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ । प्रलेसको आधिकारिक ठेगानाको अभावमा सोवियत दूतावासमार्फत् आएको सोवियत लेखक संघको प्रत्युत्तरपत्रले यस कुराको पुष्टि गर्दछ ।
यसरी कहिले सक्रिय त कहिले निष्क्रिय हुदै चलिरहेको प्रलेसलाई २०१६ सालमा पुनर्गठन गरी क्रियाशील बनाइए तापनि त्यसलाई सैद्धान्तिक मार्गदर्शन गर्ने राजनीतिक पार्टीमा वैचारिक विग्रह बढ्दै गएको र त्यसले साहित्यिक–सांस्कृतिक फा“टको संचालनमा परिपक्वता देखाउन नसकेकोले साहित्यकर्मी र राजनीतिकर्मीहरूबीचको सम्बन्धबारेको विवाद तीब्र्र हु“दै गयो र संगठनात्मक आधार पनि फितलो हु“दै गयो । यसैताका सोवियत कम्युनिष्ट पार्टी र चिनिया“ कम्युनिष्ट पार्टीबीचको विवादले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट आन्दोलनमै गम्भीर मतभेद ल्यायो र त्यसको असरबाट हाम्रो कम्युनिष्ट पार्टी पनि प्रभावित हुनु स्वाभाविक थियो भने यता राष्ट्रिय राजनीतिमा पनि २०१७ पुषदेखि प्रतिगामी राजनीतिले जब्बर मुन्टो उठाइदियो र जनताका तमाम प्रजातान्त्रिक अधिकारहरू प्रतिबन्धित भए । रायमाझीको नेतृत्वमा रहेको नेकपा राजावादी पार्टीमा पतन भैसकेको थियो र पार्टी छिन्नभिन्न भूमिगत अवस्थामा पुगिसकेको थियो । यस्तो अप्रत्याशित प्रतिगामी कदमले उब्जाएको विषम परिस्थितिपछि प्रगतिशील साहित्यकारहरूको ठूलो जमातका कतिपय क्रमशः निष्क्रिय बन्दै विस्मृतिको गर्भमा हराए भने कतिपय रायमाझीपथका अनुयायी बनी प्रतिगामी सत्ताको झण्डा उचाल्न पुगे भने कतिपय विचारलाई खोपामा थन्क्याएर लेख्दै पनि रहे । ‘अनिकालमा बीउ जोगाउनु, हुलमुलमा जिउ जोगाउनु’ भन्ने आहानलाई चरितार्थ पार्न पनि प्रगतिवादी साहित्यिक आन्दोलनलाई हम्मे हम्मे प¥यो । जन्मकालदेखि नै प्रलेसलाई क्रियाशील नेतृत्व दिइरहेका श्यामप्रसाद पछि राजनीतिक दमनलगायतका कारणले प्रलेसलाई नेतृत्व दिन सक्रिय हुन सकेनन् । हुन त संकटको यस कठोर घडीमा पनि साहित्य, स्वास्नीमान्छे, भानु जस्ता पत्रिकाहरूले प्रगतिशील साहित्यको विकास र निरन्तरतामा उल्लेखनीय योगदान गरिरहे ।
वि.सं. २०२३ देखि चीनमा थालिएको सांस्कृतिक क्रान्तिको तातो हावाले नेपाली युवा बुद्धिजीवी, विद्यार्थी, राजनीतिज्ञ र लेखक–कलाकारहरूमा फेरि नया“ ऊर्जा संचार गर्न थाल्यो । एकातिर भारतीय विस्तारवादले सीमा अतिक्रमण गरेर जन्माएका सुस्ता, महेशपुरजस्ता घटना र विभिन्न क्षेत्रका झोराकाण्डहरूले जनमानस उद्वेलित हु“दै थियो भने अर्कोतिर प्रतिगामी व्यवस्थाको दमनले कुण्ठित भएको चेतना खरानीभित्रको आगोझैं झिंजामिंजाहरू पाउने अवसरको प्रतीक्षामा थियो । वि.सं. २०२१ मा अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी यूनियनको स्थापनापश्चात् संगठनात्मक गतिविधिहरूमा पुनः चासो बढ्न थाल्यो । २०२४–२५ ताका त देशका विभिन्न भागहरूमा प्रगतिशील पत्रिकाहरू निकाल्ने, साहित्यिक गोष्ठी र सम्मेलनहरू गर्ने लगायत सांस्कृतिक चेतना फिंजाउने गतिविधिहरू क्रमशः बढ्न थालेथे । झापाबाट पञ्चामृतको प्रकाशन, बुटवलमा रेलिमाई सांस्कृतिक मण्डलको स्थापना, धरानमा स्थानीय रूपमा प्रगतिशील लेखक संघको पुनर्गठन, युद्धप्रसाद मिश्रको अध्यक्षतामा स्थापित नेपाली जनवादी सांस्कृतिक संघ, जनकपुरबाट प्रकाशित ‘प्राची’ र ‘आ“खा’ साहित्यिक प्रकाशन आदि बीसका दशकका उल्लेखनीय सांस्कृतिक उपलब्धिहरू थिए । ठाउ“–ठाउ“मा स्थानीय युवाहरूको सक्रियतामा प्रगतिशील नाटकहरूको प्रदर्शन हुने गर्दथ्यो । नेकपा विच्छिन्न भई केन्द्रीय क्यूक्लस, ‘चौथो महाधिवेशन’ र ‘को–अर्डिनेशन केन्द्र’को स्थापनापश्चात् नेपालको विश्रृंखल कम्युनिष्ट आन्दोलन नया“ ऊर्जासाथ मूलतः दुई धारमा विभाजित भयो र यसले प्रगतिवादी सांस्कृतिक आन्दोलनमा पुनः नवीन ऊर्जाको संचार ग¥यो । तीसको दशकमा त विभिन्न गतिविधिलगायत प्रगतिशील पत्रपत्रिकाहरूको पनि ओइरो लाग्यो । अधिकांश सांस्कृतिककर्मीहरू वेदना र संकल्प साहित्यिक धु्रवमा धु्रविकृत हुन थाले । सांस्कृतिक कलाकारहरू वेदना सांस्कृतिक परिवार र संकल्प परिवारका रूपमा गाउ“ शहरका ठाउ“–ठाउ“मा सांस्कृतिक चेतना फैलाउ“दै हिंडे ।
राष्ट्रिय राजनीतिमा गाउ“ फर्क राष्ट्रिय अभियान (२०२४)को दबदबा र शिक्षामा नया“ शिक्षा योजना भनिने राष्ट्रिय शिक्षा योजना (२०२८) को कार्यान्वयनले नेपाली जनमानसमा हुर्कंदो नागरिक चेतनालाई सक्दो दबाउन खोज्यो≤ नागरिक हकअधिकार र स्वतन्त्रताका पक्षमा क्रियाशील कतिपय राजनीतिक कार्यकर्ता र नेताहरूको हत्या गरियो । यिनै दमन र हत्याप्रतिको असन्तोषको विस्फोटका रूपमा २०३५–०३६ को विद्यार्थीआन्दोलन देखाप¥यो । यो आन्दोलनले विभिन्न आस्था र सिद्धान्तमा विभाजित प्रजातन्त्रप्रेमी राजनीतिक शक्तिहरूलाई छोटै समयका लागि भने पनि नजिक पारिदियो । फलतः आन्दोलन ‘सुधारिएको पञ्चायत वा बहुदलीय पञ्चायत’को जनमतसंग्रहमा गएर टुंगियो । जनमतसंग्रहमा बहुदलको पक्षमा कतिपय वाम दलहरूले अभिमत जाहेर गरे तापनि दुई सशक्त वाम दलहरूमध्ये एउटाले बहिष्कारको मार्ग अख्तियार ग¥यो भने अर्को दलले कहिले बहुदललाई समर्थन त कहिले बहिष्कारको ढुलमुले नीति अख्तियार ग¥यो । यस कालखण्डसम्म प्रगतिशील साहित्यिक पत्रिकाहरूको संख्या उल्लेख्य बनिसकेको थियो । तिनले जनमतसंग्रहमा आ–आना आस्था–विवेकअनुसारका चेतनाप्रवाह गरे । विभिन्न आस्थामा विभाजित साहित्यकारहरूलाई ‘भानु’ले चाहि“ संयोजित नेतृत्व दिई बहुदलको पक्षमा सडक कविता क्रान्तिमा ओराल्नु एउटा महŒवपूर्ण उपलब्धि थियो ।
२०३६ सालको यही होलो वातावरणमा विभिन्न पेशा र वर्गका नागरिकहरू पुनः संगठित हुन थाले । प्रतिबन्धित विद्यार्थी संगठनहरू फुकुवा भई पुनः संगठनात्मक विस्तारमा लागे । प्राध्यापकहरूले आनो संगठनलाई पुनर्जीवन दिए, शिक्षकहरू संगठित बने ।
२००६ सालमा स्थापना भएको एकल कम्युनिष्ट पार्टी ३० वर्षको यात्रामा पटक पटक विभाजित भई एक दर्जनभन्दा बढी समूहहरूमा बा“डिएको थियो । त्यसैले जनवादी सांस्कृतिकर्मीहरू पनि विभिन्न शिविरहरूतिर आस्थावान् हुनु स्वाभाविक थियो । खोसिएका जनअधिकारहरू फिर्ता लिन र अग्रगामी आन्दोलनलाई गति दिन समान उद्देश्यका लागि संघर्षशील सांस्कृतिककर्मीहरूबीच न्यूनतम साझा सहमतिको आवश्यकताबोध टड्कारो बनिरहेको थियो । यही आवश्यकताबोधबाट प्रेरित भएर उपत्यकामा कार्यरत दलीय र स्वतन्त्र जनवादी सांस्कृतिककर्मीहरूको सक्रियतामा प्रगतिशील लेखक र कलाकारहरूको संगठन बनाउनका लागि प्रयासहरूको थालनी भयो । यस प्रयासले विभिन्न समूहमा छरिएका जनवादी सांस्कृतिककर्मीहरूमा नया“ ऊर्जाको संचार गर्नु स्वाभाविक थियो । फलतः २०३६ मंसिर ७ का दिन पद्मरत्न तुलाधरको सभापतित्वमा काठमाडौ“को न्हैकन्तलास्थित विप्लवी पुस्तकालयमा बसेको जनपक्षीय लेखक र संस्कृतिकर्मीहरूको एक भेलाद्वारा प्रगतिशील लेखक र कलाकारहरूको संघ निर्माण गर्नेहेतु झिसमिसेका सम्पादक रघु पन्तको संयोजकत्वमा पद्मरत्न तुलाधर, मल्ल के. सुन्दर, भावुक घिमिरे, सुवास श्रेष्ठ, मोहन श्रेष्ठ, नारायण ढकाल, त्रिरत्न शाक्य, तुल्सीलाल सिंह, जागृतप्रसाद भेटवाल र कन्हैया जोशी सदस्य रहेको एघार सदस्यीय राष्ट्रिय सम्मेलन तयारी समिति गठन ग¥यो । यस समितिले अपील प्रकाशित गर्दै प्रगतिशील लेखक कलाकारलाई आपसी छलफलका आधारमा आपसी अन्तर्विरोधलाई न्यून पार्दै एकाबद्ध भएर शत्रुस“ग लड्न न्यूनतम सहमतियुक्त संयुक्त मोर्चाका आधारमा संगठित हुनुपर्ने कुरामा जोड दिंदै प्रगतिशील लेखक कलाकार संघ बन्नुपर्ने आवश्यकताबोध गर्दै ‘विश्वमा शोषण–उत्पीडनबाट मुक्ति प्राप्त गर्न विगतमा भएका वा हु“दै गरेका वा पछि हुने सम्पूर्ण न्यायोचित जनसंघर्षहरूलाई सक्रिय रूपमा सघाउने र जनताका यस्ता संघर्षहरूले विजय पाउ“छ भन्ने संकल्पलाई दृढ बनाउने पक्षहरूमा समान धारणा राख्ने देशका तमाम लेखक कलाकारहरूस“ग एकता हुन सक्ने’ भनी प्रगतिशील लेखक कलाकारलाई संघमा संगठित हुन अनुरोध ग¥यो ।
यसरी प्रलेस फेरि पुनर्गठित भयो । २००९ को स्थापना र २०१६ को पुनर्गठनका अस्पष्ट खुकुला आधारहरूभन्दा २०३६ मा स्पष्ट आधारहरूको जगमा प्रलेस पुनर्गठित भएको थियो ।
२०३५–०३६ को आन्दोलनले साहित्यिक गतिविधिहरूमा पनि बढोत्तरी हुनुका साथै थुप्रै नया“ प्रतिभाहरू आन्दोलनमा उतारेको थियो । प्रायःजसो क्याम्पसका यूनियनका मुखपत्रका रूपमा साहित्यिक प्रकाशन निस्कनुका अतिरिक्त साहित्यिककर्मीहरूबाटै पनि साहित्यिक प्रकाशनहरूको उभार आयो । वेदना, संकल्प, सुस्केरा, उत्साह लगायत झिममिसे, नौलो साहित्य, लहर, भानु, कालीको छाल, राप्ती, राप्ती सन्देश, विहानी, त्रिकोण, हलकारा, प्रभात, कटिबद्ध, नौलोकोसेली, अठोट, लालुपाते, मधुमास, सेरोफेरो, श्रृंखला, घोषणा, अनुभूति आदि साहित्यिक पत्रिकाहरूले प्रगतिवादी साहित्यको उत्थानमा यथेष्ट योगदान दिए । कवितागोष्ठी लगायत विभिन्न राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रगतिवादी साहित्यकारहरूको जन्मजयन्ती मनाउने गोष्ठीहरू भए ।
२०३६ मंसिरमा प्रलेक संघ राष्ट्रिय तयारी समिति बनेपछि विभिन्न अञ्चल समितिहरू पनि बने । २०३७ साउन १३, १४ मा जनकपुर अञ्चलन सम्मेलन, २०३७ चैत्र २८–३० मा कोशी अञ्चल सम्मेलन, २०३८ चैत्र २०–२१ लुम्बिनी अञ्चल सम्मेलन गरिनुका साथै बागमती, गण्डकी आदिमा अञ्चलतयारी समितिहरू पनि बने तापनि तत्कालीन दुई ठूला वाम दलहरूमा आन्तरिक विवाद, विद्यार्थी राजनीतिमा पा“चौ“ र छैठौ“को उग्र विवाद अनि अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा चीनमा प्रतिक्रान्तिको विवाद आदिका कारण संगठननिर्माणले गति लिन सकेन । ‘२०३६ मा जुन उद्देश्य र आकांक्षा राखी लेखक कलाकारहरूको प्रलेक संघ स्थापना गरेका थिए, त्यसैअनुरूप पूर्ण तीब्रताका साथ संघ अगाडि बढ्न सकेन । यसका पछाडि वामपन्थी राजनैतिक क्षेत्रको विभाजित स्थिति र त्यसले साहित्यिक क्षेत्रमा पारेको प्रभाव र तद्जन्य आकर्षण विकर्षण पनि एउटा प्रमुख कारण रह्यो’ ।८ सैद्धान्तिक रूपमा साझा मोर्चाका रूपमा प्रलेक संघको गठन भएको भए तापनि त्यसको व्यावहारिक रूपान्तरण हुन सकिरहेको थिएन । तर पनि प्रयास जारी रह्यो । २०३८ मा मुखपत्रको रूपमा प्रलेकको प्रकाशन तथा २०३९ मा विधान तर्जुमा भयो । यस अवधिमा प्रलेकसंघ लगायत विभिन्न संघ÷संस्थाहरूबाट पनि साहित्यिक गतिविधिहरू हुन थाले । साहित्य सन्ध्या, प्रतिभा प्रवाह, प्रतिभा संगम, प्रतिभा गोष्ठी, साहित्ययात्रा जस्ता नियमित संस्थागत कार्यक्रमहरू पनि भए । उत्साहको सामूहिक प्रकाशनले पनि यस अवधिमा साझा मञ्चको प्रारूप तयार पार्ने कार्यमा सघाऊ पु¥यायो ।
२०४२ को प्रायोजित बमकाण्डपछि मुलुकमा पुनः चर्को दमन सुरु भयो । अग्रगामी चेतनाका वाहक राजनीतिक कार्यकर्ता, शिक्षक, बुद्धिजीवीहरू सुधारिएको पञ्चायती सत्ताको चर्को कोपभाजन बने । २०३५– ०३६ को आन्दोलनले दिएको खुकुलोपन पुनः कसिलो बन्यो । प्रेसमा सेन्सरसीप र कडा निगरानी बढ्यो । प्रलेकका संयोजक लगायत कतिपय वामपक्षका लेखक पत्रकारहरू बन्दी बनाइए र प्रलेकको गतिविधि पुनः सुस्त हुनु स्वाभाविक थियो । तयारी समिति गठन भएको छ वर्षसम्म पनि राष्ट्रिय सम्मेलन हुन नसकेको तथा विद्यमान क्रियाकलापहरूमा पनि साझा मोर्चाको व्यावहािरक रूपान्तरण हुन नसकेकाले विद्यमान तयारी समितिबाट सम्मेलन हुन सक्ने अवस्था नदेखिएकाले सो सुस्तता हटाउन सो तयारी समिति विघटन÷पुनर्गठन, विस्तार आदि गरी सम्मेलन गर्ने उद्देश्यले २०४४ जेष्ठ ९ पारिजातनिवास म्हैपीमा उहा“कै अग्रसरतामा विशेष भेला डाकियो । शक्ति लम्सालको सभापतित्वमा सम्पन्न सो भेलाले लामो छलफल र विचारविमर्शपछि सम्मेलन गर्ने तयारीका लागि सबैलाई ततायो । शक्ति लम्सालको अध्यक्षतामा पुनः जेठ २० गते अर्को पूरक भेला बस्यो । यस भेलाले २०४४ मंसिरसम्म सम्मेलन गर्नुपर्ने कुरामा जोड दियो । सम्मेलनका लागि तयारीसाथ जुट्ने उद्देश्यले २०४४ भाद्र २७ मा पुनः अर्को राष्ट्रिय भेलाको आयोजना भयो र पद्मरत्न तुलाधरको सभापतित्वमा भएको सो भेलाले निर्धारित समयमै राष्ट्रिय सम्मेलन गर्ने निर्णय ग¥यो । तदनुसार २०४४ पुस १७ र १८ गते नेपाल कानुन क्याम्पसको सभाकक्षमा पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन सम्पन्न भयो । प्रमुख अतिथि बयोबृद्ध कवि युद्धप्रसाद मिश्रद्वारा उद्घाटन गरिएको सो सम्मेलनमा देशका विभिन्न जिल्लाहरूका १२५ जना लेखक कलाकारहरूको सहभागिता रहेको थियो । यसरी दोस्रो पुनर्गठनको ८ वर्षपछि भएको सम्मेलनले २००९ सालमा स्थापित प्रलेसको निरन्तरतालाई कायम राख्दै प्रगतिशील कलाकारहरूको छुट्टै संघ बनाउनुपर्ने आवश्यकता बोध गरी ‘प्रगतिशील लेखक संघ’लाई संस्थागत आधार प्रदान ग¥यो । २००९ देखि २०१६ सम्म भेला र सभाहरूमा मात्र सीमित रहेको प्रगतिशील लेखकहरू स्थापनाको ३५ वर्षपछि पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन गर्न सफल भए । यस सम्मेलनले संयुक्त मोर्चाको अवधारणाअनुरूप ३५ सदस्यीय राष्ट्रिय परिषद्मध्येबाटै रमेश विकल अध्यक्ष र मोदनाथ प्रश्रित महासचिव रहेको १८ सदस्यीय केन्द्रीय समितिको चयन ग¥यो । २००९ को प्रलेसको विच्छिन्नतामा निर्माण गरिएको हुनाले यसलाई तत्कालीन अवस्थामा २०३६ मा स्थापित नया“ संगठन मानियो । यसरी यतिन्जेलसम्म राजनीतिक दलको भ्रातृ सांस्कृतिक समूहको रूपमा वा स्वतन्त्र व्यक्तिगत प्रयासहरूमा सीमित रहेको सांस्कृतिक आन्दोलनले साझा मोर्चामार्फत् संयुक्त र एकताबद्ध स्वरूप पनि पायो । तर सम्मेलन सकिएको लगत्तै नवनिर्वाचित केन्द्रीय नेतृत्वलाई स्वस्थ सरसल्लाह सुझाव दिई आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सहयोग गर्नुको साटो संघबारे नकारात्मक टीकाटिप्पणीहरू विविध कोणबाट हुन थाल्यो । यसले दलीय विग्रहलाई झन् बढाउने काम ग¥यो । राष्ट्रिय जनसांस्कृतिक मंचको गठनपश्चात् प्रलेसको विग्रह झन् चर्को रूपमा देखाप¥यो । राजसामको अध्यक्ष मोदनाथ प्रश्रित प्रलेसका महासचिव थिए र राजसाम तत्कालीन नेकपा (माले)को सांस्कृतिक संगठन थियो । यसको गठनले आन्दोलनलाई टेवा पुग्नु स्वाभाविक थियो । तर व्यवहारमा चाहि“ यसले प्रलेसको गतिविधिलाई प्रत्यक्ष असर पारी निष्क्रिय बनाएको गुनासो सुनिन्थ्यो । फलतः पारिजातबाट प्रश्रितउपर लगाइएको ‘साइलक’को आक्षेप विवादले अस्वस्थ रूप लियो । हुन त यो लगायत यसपछि स्थापित इसास, आस्था परिवार, भ्याली सांस्कृतिक संगम र अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक संघ जस्ता सांस्कृतिक संस्थाहरूको स्थापनाले सांस्कृतिक आन्दोलनलाई झन् टेवा पुग्यो । जनआन्दोलनमा प्रलेसको तत्परतामा मुखमा कालोपट्टी बा“धी गरिएको चैत्र ३ को विरोध कार्यक्रमले २०४६ को जनआन्दोलनलाई अझ उचाइ दिने कार्य ग¥यो ।
२०४६ को जनआन्दोलनले प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना गरेपछि भूमिगत राजनीतिक दलहरू खुला भए । मुलुकको राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तन भयो । प्रजातान्त्रिक नेपालको संविधान (२०४७) बन्यो । वालिग मताधिकारको आधारमा २०४८ वैशाखमा नेपाली कांग्रेसले सत्ता सम्हालेको प्रजातान्त्रिक परिवेशमा प्रलेसको दोस्रो राष्ट्रिय सम्मेलन विधानमा निर्धारित अवधि नाघेर वर्ष दिन ढिलो भई २०४८ असोज ५ मा नेपाल उद्योग वाणिज्य संघ जमलको सभाकक्षमा सम्पन्न भयो ।
२०४८ सालसम्म पनि प्रलेसको आनो कुनै कार्यालय थिएन । आरम्भका केही वर्षहरूसम्म स्थानीय शुभेच्छुक सदस्यहरूका सक्रियतामा वडा कार्यालयको मातहत रहेको चावहिल गणेशस्थान नजिकको क्लबलाई कार्यालयको रूपमा प्रयोग ग¥यो । त्यहा“बाट विस्थापित भएपछि चावहिल मुरारी अर्यालको बैठक कोठालाई प्रलेस र उत्साहले कार्यालयको रूपमा प्रयोग ग¥यो । दोस्रो सम्मेलनले श्यामप्रसादको अध्यक्षतामा खगेन्द्र संग्रौला महासचिव रहेको १७ सदस्यीय केन्द्रीय समिति र १८ सदस्यीय राष्ट्रिय परिषद्को चयन ग¥यो । दोस्रो सम्मेलनपश्चात् पनि साझा सहमतिको संघभित्र सुमधुर भावनात्मक वातावरण तयार हुन नसकेकोले प्रलेसले गति लिन नसकेको गुनासो प्रलेस (१, १) मा उल्लेखित यी पंक्तिले व्यक्त गर्दछन्, “प्रलेस वामपन्थी आन्दोलनका विभिन्न पक्षहरूसम्बद्ध रहेको साझा मञ्च भएकाले सम्बद्ध सबै पक्षबाट पुग्दो मात्रामा सरसहयोग प्राप्त हुन सकेको छैन । दोस्रो कुरा, वामपन्थी आन्दोलनभित्रका अनेक मतमतान्तर र द्वन्द्वहरूको प्रलेसका कार्यकलापहरूमा कहिले प्रत्यक्ष र कहिले अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभाव पर्नाले संघभित्र आत्मीय वातावरणको सिर्जना हुन पाएको छैन” (पृष्ठ ४४) ।
प्रलेसको तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलन २०५० पुस १६, १७ मा काठमाडौ“ थापाथलीस्थित इञ्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानको सभाकक्षमा सम्पन्न भयो । प्रगतिवादी लेखक गोविन्द भट्टले त्यसको उद्घाटन गर्नुभएको थियो । पछिल्लो पुनर्गठनपश्चातको यो सम्मेलनमा पहिलो पटक दलीय प्रतिनिधित्वका रूपमा विभिन्न वाम राजनीतिक दलका नेताहरूको सहभागिता रहेको थियो । पम्फा भुसाल (संजमो), सीताराम तामाङ (मालेमा), नारायणमान बिजुक्छे (नेमकिपा)ले सम्मेलनमा शुभकामना मन्तव्य प्रकट गर्नुभएको थियो । यो सम्मेलनले विद्यमान प्रलेसलाई २००९ मा स्थापित प्रलेसको उत्तराधिकारी संस्था ठहर गर्दै २०४४ देखि प्रलेसको छापमा अंकित स्थापित २०३६ लाई संशोधन गरी स्था. २००९ लेख्ने ठहर ग¥यो । ऐतिहासिक निरन्तरताको पक्षमा लिइएको यो महŒवपूर्ण निर्णय थियो ।
तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलन भइसक्दा राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय रंगमंचमा थुप्रै फेरबदल भैसकेका थिए । सोवियत ढा“चाको समाजवाद रुसमा विस्थापित भैसकेको मात्र हैन, त्यहा“ विकृत पू“जीवादले दरो खुट्टा टेकिसकेको थियो र प्रतिद्वन्द्वीहीन एक धु्रवीय साम्राज्यवादको रूपमा अमेरिकाको हा“कडा“क र ङार्रङुर्र सुरु भैसकेको थियो । पूर्वी यूरोपका समाजवादी सत्ताहरू एकपछि अर्को क्रमशः ढल्दै गैरहेथे । पूर्वी जर्मनीको समाजवाद पश्चिम जर्मनीको पू“जीवादमा विलय भैसकेको थियो र संसारका कतिपय ठूलठूला वामपन्थी दलहरू कायान्तरण भई समाजवादी प्रजातान्त्रिक स्वरूप ग्रहण गर्दै थिए । माओको नौलो जनवादी क्रान्ति र सांस्कृतिक क्रान्तिको भावनालाई उछिन्दै चीन आधुनिकीकरणको पू“जीवादी मार्गमा अघि बढिरहेको थियो । नेपालको वाम राजनीतिमा चारु मजुमदारको नेपाली उत्तराधिकारग्रहण गरेको कोअर्डिनेशन केन्द्रले नेकपा (माले) हु“दै बहुदलीय जनवादी चोला भिरिसकेको र संवैधानिक राजतन्त्रात्मक सत्ता व्यवस्थाको संसद्मा नेकपा (एमाले)रूपी प्रमुख प्रतिपक्षीको हैसियत ग्रहण गरेको अवस्था थियो । सत्ताच्यूत गरिएर तीस वर्षसम्म उपेक्षित राजनीतिक जीवन बिताएको कांग्रेस पार्टी सत्ताको सिंहासनमा आरूढ थियो । चौथो महाधिवेशन पुनः विभाजित भई बनेको माओवादी घटक ‘संसदीय वैधानिक सत्ताबाट जनसमस्या समाधान नहुने हु“दा जनवाद स्थापनाका लागि सशस्त्र संघर्ष’को उद्घोष गर्दै जंगल पसिसकेको थियो । मोटामोटी रूपमा नेपालको आफूलाई वाम आन्दोलन तीन धारमा धु्रवीकरण भैरहेको थियो– वैधानिक, अर्धवैधानिक र अवैधानिक । वैधानिक धारको उर्लंदो शक्तिले आफूलाई वाम आन्दोलनको मूल धार ठानिरहेको अवस्था थियो र अरूलाई नगण्य रूपमा हेर्ने गथ्र्यो । यता संगठनमा अध्यक्ष श्यामप्रसाद पुरस्कार प्रकरणमा विवादित रहेको अवस्था थियो ।
यही परिप्रेक्ष्यमा प्रलेसको चौथो राष्ट्रिय सम्मेलन २०५२ फागुन ११, १२ काठमाडौ“ थापाथलीस्थित नेपाल राष्ट्र बैंकको बैकर्स क्लबको सभाकक्षमा सम्पन्न भयो । केवलपुरे कवि देवीप्रसाद किसानद्वारा उद्घाटन गरिएको सो सम्मेलनमा १७३ भन्दा बढी लेखकहरू सहभागी भएका थिए । सहभागीहरूको प्रतिनिधित्वका हिसाबले यतिन्जेलसम्मको सम्मेलनमा यो बृहत् जस्तो देखिए तापनि प्रलेसको इतिहासमा यो एउटा पीडादायी दुर्घटनाको रूपमा स्थापित हुन पुग्यो ।
चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनबारे संस्थापन पक्षले आना छापाहरूमा जिब्रो चपाएर बोलेको स्पष्ट आभास भएको जानकारहरूको अनुभव छ ।
सम्मेलनको उद्घाटन सत्रमै पुरस्कार विवादका कारण श्यामप्रसादको राजीनामा प्रसंगले अस्वस्थ विवादहरू सुरु भए । एमाले र इतर पक्षका हरेक वक्ताहरूका सम्बोधनका शब्द शब्दमा उग्रविवाद उठ्दै प्रतिवेदनमा पनि जबर्जस्ती विवादहरू हु“दै गए र त्यो विवाद निर्वाचनको संयुक्त मोर्चाको स्वरूपमा पनि उठिरह्यो । एमाले पक्षले लेखकहरूको विशाल पंक्ति आना पक्षमा रहेको दम्भका साथ अध्यक्ष, महासचिव र कोषाध्यक्षमा आनो दावी कुनै हालतमा नछोड्ने हठ बारम्बार दोहो¥याइरहेपछि एमालेइतर सम्पूर्ण पक्षले सम्मेलन बहिष्कार गरी सभाकक्षबाट बाहिरिएको थियो र सम्मेलन एमाले पक्ष एकतर्फी नेतृत्वको चयन गरी टुड्डिएको थियो ।
सम्मेलनको मोटामोटी विवाद बुझ्न सजिलो होस् भनी अध्यक्ष गोविन्द भट्ट, बहिष्कार पक्षका लेखक निनु चापागाई र त्यसताका थुनामा रहेका लेखक खगेन्द्र संग्रौला तथा संस्थापन पक्षद्वारा प्रलेसमा प्रकाशित रिपोर्ट तल उद्धृत गरिएको छ ।
८ ... अन्त्यमा सोही सम्मेलनले गोविन्द भट्टको अध्यक्षतामा नया“ केन्द्रीय समितिका साथै राष्ट्रिय परिषद्को निर्वाचन गरेको थियो । यसैबीच केही कुरामा असहमति जनाउ“दै केही सहभागीले चुनावप्रक्रियामा भाग लिनुभएन (प्रलेस (४, ४) वैशाख–असार (२०५३, पृष्ठ १०७, प्रलेसका गतिविधि) ।
‘साथी’ (वर्ष १२, अंक २, असार र श्रावण २०५३) साहित्यिक मासिकमा प्रकाशित अध्यक्ष गोविन्द भट्टको अन्तर्वार्ताबाट उद्धृत अंशहरू (पृष्ठ ९–१३)
(प्रगतिशील लेखक संघको चौथो राष्ट्रिय सम्मेलन विवादमय वातावणमा सम्पन्न भयो । केही पार्टीहरूका सांस्कृतिक विचारस“ग सम्बन्ध राख्ने र केही स्वतन्त्र मत राख्ने लेखकहरूले सम्मेलनको अन्तिम अवस्थामा सम्मेलन बहिष्कार गरेका थिए । ... यी विवादहरूको सम्बन्ध .... सन्दर्भमा हालै संघका वर्तमान अध्यक्ष गोविन्द भट्टस“गको कुराकानी ....) (सम्पादकीय नोट)
०हाल प्रलेस बारेको विवादको स्थिति के छ ? यो समाधान भयो कि भएको छैन ?
– प्रलेस बारेको तथाकथित विवाद मुख्यतः केही अध्ययनहीन र अनावश्यक शंका उपशंकाहरू उब्जन पुगेको यौटा कृत्रिम विवाद हो र गहिरिएर हेर्दा म त्यसको कुनै तथ्यगत औचित्य पाउन सकिरहेको छैन ।
०प्रलेस किन विवादको भा“डो भैरहेको होला ? यसको जरो कारण के होला ?
– ... हाम्रो देशका विभाजित वामपन्थी शक्तिहरू र तिनका माझका वर्तमान मतभेदहरू पनि प्रलेसमा प्रतिबिम्बित हुन पुगेको छ ।
०प्रलेसलाई एमालेकरण गरिएको छ र त्यसको वर्तमान नेतृत्व नेकपा (एमाले)बाट निर्देशित÷संचालित छ भन्ने खालका आरोपहरू एक पक्षबाट बरोबर आउने गरेका छन् । प्रलेसका अध्यक्षको हैसियतबाट त्यस्तो आरोपबारे तपाईंको प्रतिक्रिया के रहेको छ ?
– प्रलेसको एमालेकरण भयो भनेर वर्तमान प्रलेस र एमालेलाई गाली गर्ने अहिले केही क्षेत्रहरूमा फेसनै चलेजस्तो छ । ... केही पक्षहरूबाट प्रलेसमा पूर्ण नियन्त्रण जमाउने र त्यसलाई कुनै समूहविशेषका विरुद्ध हा“केर लग्ने उद्देश्य राखिराखेको थियो र त्यो नभएपछि नै उनीहरूले एमालेकरणको दोषारोपण गरेका हुन् । ... हाल केही व्यक्तिहरू बाहेक अरू सबै प्रगतिशील लेखकहरू यसैमा बसेर काम गरिरहेका छन् ।
इन्द्रेणी (वर्ष ५, अंक ५, नववर्ष २०५३) सामयिक संकलनमा प्रकाशित निनु चापागाईंको अन्तर्वार्ताबाट उद्धृत अंशहरू (पृष्ठ ५३–७२)
(प्रलेसको ... हालको नेतृत्वमा रहेको प्रवृत्तिको समूहगत ठालुवाद, बलमिच्याइ“ र अराजकतापूर्ण प्रस्तुतिका कारण साझा मंचको अवधारणालाई निर्वाह गर्न र निरन्तरता दिन असफल भई टुंगिएको छ । ... प्रलेसको चौथो महाधिवेशनको द्वन्द्व, पीडा र समग्र यथार्थलाई प्रत्यक्ष सहभागीका रूपमा अनुभूत गर्ने पूर्व महासचिवको अन्तर्वार्ता ... ले राष्ट्रिय अधिवेशन असफल हुनाका कारण र त्यससम्बन्धी अत्ताहरू, अन्यौलहरू र वाक्छलहरू ठम्याउन सहयोग पु¥याउनेछ ...) (सम्पादकीय नोट)
०तपाईंहरूले सम्मेलन किन बहिष्कार गर्नुभएको हो ?
– ... अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक संघ, इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाज, रक्तिम सांस्कृतिक परिवार, जनकला सिर्जना समाज, प्रतिभा प्रवाहस“ग सम्बद्ध लेखकहरू लगायत अन्य स्वतन्त्र लेखकहरूले समेत सम्मेलनको बहिष्कार गर्नुको कारणमा पहिल्यै भनिसकेका छन्– सम्मेलनको क्रममा उठेका आचारसंहितासम्बन्धी मान्यताका बारेमा रहेका विवादहरू एवं केन्द्रीय समिति लगायत राष्ट्रिय परिषद्को निर्माणजस्तो महŒवपूर्ण सवालमा राष्ट्रिय जनसांस्कृतिक मंचको निकट रहेका लेखकहरूले एउटा पार्टीविशेषको विचारलाई लागू गर्र्दै एकलौटी संगठन स्थापित गर्ने प्रयत्न गरेका मात्र नभई अन्य लेखकहरूको साझा सहमतिमा लैजाने हरसंभव प्रयासका विरुद्ध आफ्नो हैकमवादी प्रवृत्तिद्वारा प्रलेसको साझा मंच र साझा सहमतिको अवधारणालाई मिच्ने कार्य गरेकाले सो प्रवृत्तिको विरोधस्वरूप सम्मेलन बहिष्कार गरिएको हो ।
०पूर्वकालमा एमालेविरोधी मंचका रूपमा प्रलेसलाई संचालन गरियो भन्ने कुरा पनि आएको छ । यसबारे तपाईं के भन्नुहुन्छ ?
– ... एमालेको एउटा अखबारले सम्मेलनसम्बन्धी समाचार दिंदा विगतमा प्रलेसको नेतृत्वले साझा अवधारणालाई कुठाराघात गर्दै एमालेप्रति आरोप लगाएको, गोष्ठी र सेमिनारहरूमा एमालेको व्यापक विरोध गरेको र पूर्व महासचिव निनु चापागाईं लगायत रुद्र खरेल कसैले पनि यस आरोपको खण्डन गर्न नसक्नुभएको भनी रमाइलो समाचार छापेको छ । ... केन्द्रीय समिति र सेक्रेटारियटको सर्वसम्मत निर्णयविना प्रलेसका कुनै पनि गतिविधिहरू संचालन भएका छैनन् । ... जहा“सम्म विचारगोष्ठीहरूमा कार्यपत्र प्रस्तोता र टिप्पणीकर्ताहरूले आलोचना गरेको प्रश्न छ, यो सम्बन्धित व्यक्तिहरूको निजी विचारस“ग सम्बन्धित प्रश्न भएकाले त्यसलाई प्रलेसको नेतृत्वले बन्देज लगाउने सामथ्र्य राख्ने कुरै होइन ।
०वर्तमान प्रलेस नेतृत्वले २१ जनाले बहिष्कार गरेर केही फरक पर्दैन भन्दै आफूस“ग १५० लेखक रहेको दावी गर्दैैछ । यसलाई तपाईंले कसरी हेर्नुभएको छ ?
– यही संख्या, शक्ति र परिमाणको उन्माद र अहंकार नै अहिलेको दुर्घटनाको कारण रहेको छ । ... प्रलेसजस्तो संयुक्त मोर्चाका सन्दर्भमा प्रवृत्तिगत वा समूहगत रूपमा एकपक्षमा रहेका सयौं व्यक्तिको जति महŒव हुन्छ, उत्तिकै महŒव अर्को प्रवृत्तिको एउटै व्यक्तिको हुन्छ । संख्या र परिणाम स्वयं गुणको विकल्प बन्न सक्दैन । ... सम्मेलनको बहिष्कार गर्ने कार्य वक्तव्य निकाल्ने २१ जनाले मात्र गरेका होइनन्, वक्तव्यमा हस्ताक्षर गर्न अवसर नपाउने अरू पनि प्रशस्त छन् । ... अहिलेको नेतृत्वमा २१ जनाले त बहिष्कार गरेको हो भनी अपमानित गर्ने र आफू सयौं भएको भनी घमण्ड गर्ने जुन प्रवृत्ति मौलाएको छ, त्यो पूर्णतः असंगत एवं बेइमानीपूर्ण छ ।
०रिक्त स्थानमा समावेश भएर एकतालाई बल दिनुपर्छ भन्ने वर्तमान नेतृत्वको सदाशयतालाई किन बल नदिनु भएको हो ? (उपाध्यक्ष, सचिव र सदस्य गरी केन्द्रीय समिति तथा राष्ट्रिय परिषद्मा केही स्थान रिक्त राखिएको थियोे)
– आफू एकताको पक्षमा रहेको देखाउने र पछि आफ्नै मान्छेहरूबाट ती रिक्त स्थानहरू भर्ने ⁄ पद रिक्त राख्नुको आन्तरिक उद्देश्य एकताको सदाशयता नभएर पार्टीविशेषको जनसंगठनका रूपमा प्रलेसलाई लैजाने कुटनीतिक कार्यनीतिको एउटा अंग मात्र हो ।
‘साझा मंच’लाई प्रवद्र्धन गर्ने कुनै प्रस्ताव नल्याई रिक्त स्थान पूर्ति गर्ने सार्वजनिक अनुरोध गर्नु बाहेक केही (अरू प्रयास) गरेन । एकतालाई अघि बढाउन जहा“बाट छुटेको हो, त्यहींबाट जोड्नु आवश्यक थियो । त्यसकारण गोविन्द भट्टजी सामु हामीले आफ्नो प्रस्ताव राख्नु उचित ठान्यौं । ‘साझा मंच’लाई निरन्तरता रिक्त पदको पूर्तिले दिंदै पूरक सम्मेलन गरिनुपर्छ र त्यसअघि एकता समिति गठन गरी काम गरिनुपर्छ भन्ने हाम्रो प्रस्तावलाई .... उहा“हरूले स्वीकार गर्नुभएन र प्रस्ताव गएकै भोलिपल्ट आफ्ना मान्छेहरू राखेर रिक्त पदपूर्ति गरेको समाचार सार्वजनिक भैसकेकै छ ।
रातो थु“गा (वर्ष ६, पूर्णाड्ढ ४, २०५३ असोज)मा प्रकाशित स्वतन्त्र साहित्यकार खगेन्द्र संग्रौलाको अन्तर्वार्ताबाट उद्धृतांशहरू (पृष्ठ १११–१३२) ः
रातोथु“गा ः अध्यक्षमा प्रस्तावित तपाईंको नामप्रति सम्मेलनमा भएको प्रतिक्रियाबारे तपार्इंको केही भन्नु छ ?
संग्रौला ः प्रतिक्रिया मलाई बडो रोचक लाग्यो । विशेष गरेर प्रश्रितजीको ममाथिको आक्रामक प्रतिक्रिया । पक्राउ पर्नुअघि मैले भट्टजीको नाम अध्यक्षमा प्रस्तावित गरिसकेको थिए“ । त्यसैले मैले सम्मेलनमा हाजिर हुने अवसर पाएको भए सो पदमा मेरो नामको प्रसंग नै उठ्ने थिएन । तर म खोरमा थिए“ । कसैले अध्यक्षमा मेरो नाम प्रस्तुत गरिदियो । सामान्य मर्यादाको कुरा गर्ने हो भने प्रतिपक्षको आवाजको रक्षा गर्ने संस्थाको सम्मेलनमा सत्ताको कठोर दमनको शिकार भएको आनै कुनै सदस्यको कुरा त्यसरी उठिहालेपछि औचित्यवश होस् वा लोकाचारवश होस्, त्यस्तो प्रस्तावमाथि वादविवाद नै नगरी ऐक्यबद्धताको दृष्टिले स्वीकार गर्ने गरिन्छ । खोरबाट छुटेपछि त्यस प्रस्तावलाई सकार्नु मेरो आफ्नो कुरा थियो । तर प्रश्रितजीले ठाडै भन्नुभएछ– संग्रौलाले मेरो समेत आलोचना गरेको हुनाले ऊ किमार्थ स्वीकार्य हु“दैन ।
रातोथु“गा ः प्रलेसको वर्तमान नेतृत्व आफूबाट प्रलेसको साझा भावनाको प्रतिनिधित्व भैरहेको कुराको दावी गरिरहेको छ । साथै आफ्नो पक्षले हरकुरामा प्रलेसको साझा प्रकृतिअनुरूप काम गरिरहेको र सम्मेलन बहिष्कार गर्ने पक्षबाट हरकुरामा गल्ती हुन गएको पनि दावी गरिरहेको छ ।
संग्रौला ः ‘बुधबार’ साप्ताहिक, ‘पौरख’ र ‘साथी’मा भट्टजीका यस आशयका विचार मैले पढेको हु“ । मेरो विचारमा उहा“को आशयलाई तीन बु“दामा टिप्न सकिन्छ । पहिलो, प्रलेसको सम्मेलन बैध छ । दोस्रो, सम्मेलनको चयन गरेको नेतृत्वले प्रलेसको साझा प्रकृतिअनुरूप काम गरिरहेको छ र तेस्रो, प्रलेसले आम प्रगतिशील लेखकहरूको प्रतिनिधित्व गरेको छ र बहिष्कार गर्नेहरू त्यै २२÷२३ जना लेखक हुन् र अहिले प्रलेसको नेतृत्वप्रति असहमति प्रकट गर्ने र यसको विरोध गर्ने लेखकहरू “केही” जना मात्र छन् ।
मेरा विचारमा भट्टजीका यी तीनैटै तर्कहरू प्रलेसको साझा प्रकृति र मर्मविरुद्ध लक्षित छन् । यिनले तथ्यस“ग मेल खा“दैनन् । तथ्यहरूलाई उल्टोपाल्टो पारेर प्रस्तुत गर्दैमा सत्य उल्टिहाल्दैन ।
प्रलेस (वर्ष ५, पूर्णाड्ढ ११, वैशाख जेठ २०५७) मा प्रकाशित हरिगोविन्द लुईंटेलको मन्तव्यबाट उद्धृत अंश :- पृष्ठ (२८–२९)
... अध्यक्ष र महासचिव पद नपाएमा कोही छोडेर गए पनि हामीलाई फरक पर्दैन भन्ने कुराहरू त्यो (चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनको) तीन घण्टाभित्र धेरै सुनेको थिए“ । बाहिर गएका साथीहरूलाई पनि यही“ आएर केही मिल्ने संभावना हुनसक्छ कि भन्दा उहा“हरूले आश मारेको स्थिति थियो । ... छोडेर जाने साथीहरूमध्ये केहीले समानान्तर प्रलेस बनाउने पनि कुराहरू निकाल्नुभएको थियो, अन्तक्र्रिया भयो र त्यो बेला उहा“हरू रोकिनुभयो । उहा“हरू पनि आज यो सम्मेलनमा सहभागी हुनुहुन्छ । यो खुशीको कुरो हो । अर्को कुरो, बस्नु हुने साथीहरूले इगोको मसला नबनाइकन हिजो गल्ती भएको थियो है भनेर स्वीकार गर्नुभयो र आव्हान गर्नुभयो त्यो पनि ठूलो कुरा हो ।
यो साझा मंचमा विभिन्न सोचको प्रतिनिधित्व गर्ने साहित्यकारहरूका बीचमा साझा मंच संचालन गर्ने पद्धतिका आधारभूत कुराहरूमा यथोचित ध्यान पुग्न नसकेकाले यो संघको चौथो राष्ट्रिय सम्मेलन विवादास्पद रही सो सम्मेलनले छानेको नेतृत्व सर्वपक्षीय हुन नसकेको सर्वविदितै छ । ... स्थापनाकालदेखि नै आना घटकबीच सहअस्तित्व र सहकार्यको उचित वातावरण कायम गर्दा प्रलेस पुनर्गठित एवं सुदृढ रहेको र यस्तो सहअस्तित्व र सहकार्य हुने वातावरण खलबलिंदा प्रलेस टुटफुट र कमजोर रहेको तथ्य हाम्रासामु छ । ... चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनमा देखापरेको असमझदारीमाथि भनेझैं तालमेल गडबडिएको स्थितिका उपज हुन् । त्यसकारण प्रलेसलाई सुसंगठित एवं प्रभावकारी बनाउने कुरा गर्दा माथिका शक्तिबीचको सन्तुलनलाई अत्यधिक प्राथमिकता दिनुपर्दछ । ... यही प्राथमिकताकै क्रममा चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनमा भएका कमीकमजोरीहरूको समीक्षा गर्दै सम्बन्धित सबैले स्थितिको मूल्याड्ढन गरी पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलनलाई एकीकृत सम्मेलनको रूपमा सम्पन्न गर्न गराउन विशेष वातावरण बनाउने प्रयत्न भयो (पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलनमा प्रस्तुत महासचिवको प्रतिवेदन≤ प्रलेस पूर्णाड्ढ ११, पृष्ठ ३०–४६) ।
यसरी दुर्घटना बनेर रहेको प्रलेसको चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनको एकांगी नेतृत्वले प्रारम्भका वर्षहरूमा केही राम्रा कार्यहरूको थालनी पनि ग¥यो । बैठक आदि बस्दा महासचिवले झोलामा माइन्यूट बोकी हिंड्नुपर्ने, बैठक बस्न ठाउ“ देऊ न भन्दै हिंड्नुपर्ने अवस्थालाई तात्कालिक रूपमा समाधान गर्दै काठमाडौं माइतीघरस्थित भक्तबहादुर पण्डितको कार्यालयकक्षलाई कार्यालयको रूपमा प्रयोग गर्ने व्यवस्था ग¥यो । अघिल्लो केन्द्रीय समितिले त्यहा“ कार्यालय राख्न थालिसकेको थियो र अलि व्यवस्थित बनाउने काम यसले ग¥यो । अध्यक्ष गोविन्द भट्ट र महासचिव गंगाप्रसाद उप्रेती रहेको सत्र सदस्यीय केन्द्रीय समिति र १८ सदस्यीय राष्ट्रिय परिषद्मा दुई सीट पछिसम्मै रिक्त रहिरह्यो । छैठौ“ महाधिवेशनपश्चात् एमालेमा भएको विभाजनको कारण प्रलेसको तत्कालीन नेतृत्वबीच पहिलेझैं सुमधुर र सौहाद्रपूर्ण सम्बन्ध रहिरहन सकेन । फलस्वरूप ०५४ पछि प्रलेसले कुनै उल्लेखनीय काम पनि गरेन मात्र हैन, विधानतः ०५५ मा हुनुपर्ने सम्मेलनको सोचसम्म पनि हुन सकेन । यसबीचमा संस्थापन पक्षकोे विगतको रबैयाले प्रलेसको संयुक्त मोर्चाको स्वरूपलाई आघात पुगेको कुराहरू महसुस गरी सबै पक्षलाई समावेश गरी संघलाई क्रियाशील बनाउने कुरामा आग्रह गरियो, वक्तव्य निकालियो र पुनः सबै पक्ष मिली विगतका गल्ती–कमजोरीबाट शिक्षा लिंदै पा“चौ“ सम्मेलनको तयारीमा जुटे । उत्साहप्रद वातावरणमा ०५६ फागुन २८ र २९ मा पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलन काठमाडौ“ थापाथलीस्थित इन्जिनियरिङ क्याम्पसको सभाकक्षमा सम्पन्न भयो । उक्त सम्मेलनमा बीसभन्दा बढी जिल्लाका दुई सयभन्दा बढी लेखकहरूको सहभागिता रहेको थियो । विभिन्न राजनीतिक दलका नेताहरू ः नारायणमान बिजुक्छे (नेमकिपा), अमिक शेरचन (संजमो), झलनाथ खनाल (एमाले), लोकनारायण सुवेदी, विष्णुबहादुर मानन्धर (संयुक्त), नरबहादुर कर्माचार्य, निरञ्जनगोविन्द वैद्यको उपस्थिति रहेको सो सम्मेलनको उद्घाटन वरिष्ठ प्रगतिवादी साहित्यकार भवानी घिमिरेले गर्नुभएको थियो । उद्घाटन समारोहलाई श्यामप्रसाद, मोदनाथ प्रश्रित, शक्ति लम्साल, खगेन्द्र संग्रौला जस्ता विगतमा प्रलेसका महŒवपूर्ण जिम्मेवारी सम्हाल्नुभएका वरिष्ठ साहित्यकारका साथै विभिन्न सांस्कृतिक संगठनका प्रतिनिधिहरू– रुद्र खरेल (इसास), जेवी टुहुरे (राजसाम), घनश्याम ढकाल (अनेजसासं), जीवन शर्मा (रक्तिम), जगदीशचन्द्र भण्डारी (जनकला सिर्जना), चन्द्रबहादुर उलक (क्रान्तिकारी सांस्कृतिक संघ), लोकनारायण सुवेदी (नेप्र सांसं), माधव प्रधान (राजसांसं), डा. ऋषिकेश उपाध्याय (नेकपा संयुक्तका संस्कृति विभाग)हरूले शुभकामना मन्तव्य प्रकट गर्नुभएको थियो ।
सबै वाम दलका र स्वतन्त्र जनवादी साहित्यकारहरूको सहभागिता यस सम्मेलनको विशेषता बन्यो । तथापि अझ पनि कतिपय स्वतन्त्र प्रगतिशील साहित्यकारहरूलाई प्रलेसले आकृष्ट गर्न सकेको छैन ।
०४४ सालमा हलभाडा तिर्नसम्म साह्रो–गाह्रो प्रलेसले पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलनमा झण्डै दुइृ लाख रुपैया“को आय–व्यय विवरण सभाले अनुमोदन गरेको थियो । पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलनपछि बागबजारमा रु. १५०० मासिक भाडा तिरी कार्यालय संचालन गरेर बसेको छ ।
अहिले मुलुकको अवस्था विषम छ । मुलुक प्रतिगमनको संघारमा उभिएको छ । समान प्रवृत्तिका कतिपय वाम दलहरूमा धु्रवीकरण भैरहेको छ । अग्रगामी आन्दोलनका हकमा यो धु्रवीकरण शुभसूचक भए तापनि मुलुकको राजनीतिक अवस्था एकदम तरल देखिएको छ । यस स्थितिमा यही फागुन २४, २५ मा त्रि.वि. त्रिभुवन स्मृति भवन कीर्तिपुरमा छैठौं राष्ट्रिय सम्मेलन हु“दैछ ।
उपलब्ध स्रोत सामाग्रीका आधारमा ‘जनवादी साहित्यको प्रचार गर्ने, नेपालका तरुण लेखकहरूलाई संगठित गर्ने, क्रान्तिलाई अमर राख्न र सामाजिक क्रान्ति गर्न संसारभरका प्रतिक्रियावादीको विरोधमा कलमद्वारा संघर्ष गर्ने र संसारभरका साम्राज्यवादी, पू“जीवादी र सामन्तवादी शक्तिविरुद्ध संघर्ष गर्ने’ जस्ता उद्देश्यले २००९ मा प्रलेस स्थापना भएको देखिन्छ ।
२०३६ मा प्रलेकसंघ तयारी समितिले तयार पारेको विधानमा १९ सूत्रीय उद्देश्य तथा कार्यक्रम लिपिबद्ध भएको छ । तीमध्ये सामन्ती र साम्राज्यवादी संस्कृतिविरुद्ध संघर्षरत रही वैज्ञानिक तथा मौलिक राष्ट्रिय जनसंस्कृतिको निर्माण, भाषागत समान अधिकार, राष्ट्रियता, जनताको न्यायपूर्ण संघर्षप्रति ऐक्यबद्धता, अन्तरअनुवाद आदि रहेकामा २०४४ को राष्ट्रिय सम्मेलनले ती उद्देश्य तथा कार्यक्रमहरूलाई परिमार्जन गरी १२ सूत्रीय उद्देश्य तथा कार्यक्रम तय ग¥यो । तयारी समितिले सम्पूर्ण लेखक कलाकारका हकहितको संरक्षण–सम्बद्र्धन गर्ने भनेकोमा सम्मेलनले प्रगतिशील लेखक कलाकारको हकहित भनी संशोधन ग¥यो तथा अन्य बु“दाहरू आवश्यक भाषिक परिमार्जनका साथ अद्यापि लगभग यथावत् नै छन् । हरेक सम्मेलनले अग्रगामी आन्दोलनलाई टेवा पुग्ने समसामयिक तथा दीर्घकालीन महŒवका प्रस्तावहरू पारित गर्ने गरेको छ ।
सदस्यता, सांगठनिक स्वरूप, विस्तार र नेतृत्व
सदस्यता
प्रलेसको कार्यक्रम तथा उद्देश्यस“ग सहमत लेखक, सम्पादक यसको सदस्य बन्नसक्ने व्यवस्था विधानले गरेको छ । २०४४ को राष्ट्रिय सम्मेलनले सदस्यता शुल्कसम्बन्धी निर्णय केन्द्रीय समितिलाई दिएकोमा त्यसपछिका सम्मेलनले विधानमै किटान गरिदिएको देखिन्छ । साधारण, आजीवन र मानार्थ गरी प्रलेसको सदस्यता वर्गीकरण गरिएको छ । वार्षिक रु. ५०।– का दरले एकमुष्ठ रु. १५०।– नवीकरण शुल्क, नया“ सदस्यका लागि थप रु. ५०।– प्रवेश शुल्क तथा रु. २०००।– आजीवन सदस्यता शुल्क सम्मेलनद्वारा निर्धारण भएको छ । सामान्यतः पुस्तकाकार एउटा कृति वा तीन गद्य रचना वा दश कविता प्रकाशित भएको प्रगतिशील सर्जक यसको सदस्य बन्नसक्ने व्यवस्था गरिएको छ । प्रगतिशील साहित्यको क्षेत्रमा दीर्घसेवा गर्ने विशिष्ट सर्जकहरूलाई प्रदान गर्न सकिने मानार्थ सदस्यता हालसम्म कवि देवीप्रसाद किसानलाई मात्र प्रदान गरिएको छ भने कतिपय सर्जकहरू आजीवन सदस्य पनि बनेका छन् ।
सांगठनिक स्वरूप
पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलनले ३५ जनाको राष्ट्रिय परिषद् निर्वाचित गरी त्यसमध्येबाट १८ जनाको केन्द्रीय समिति चयन गर्ने व्यवस्था गरेकोमा चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनले ३९ सदस्यीय राष्ट्रिय परिषद्मध्येबाट १९ सदस्यीय केन्द्रीय समिति चयन गर्ने व्यवस्था गरेको देखिन्छ । राष्ट्रिय परिषद् र केन्द्रीय समिति गठन गर्दा साझा मञ्चको अवधारणालाई दृष्टिगत गर्नुका साथै विभिन्न भाषा साहित्यका सर्जकहरूको समेत प्रतिनिधित्व गराउनतिर जोड दिएको देखिन्छ । केन्द्रीय समितिमा अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, महासचिव, सचिव, कोषाध्यक्ष र सदस्यहरू रहने व्यवस्था छ । केन्द्रीय समितिले पदाधिकारीहरूको सचिवालयमा सल्लाहकारहरूको मनोनयन सर्वसम्मतिबाट गर्ने गर्दछ । मुलुकका संभव भएका स्थानहरूमा स्थानीय एकाइका रूपमा शाखाहरू गठन हुनसक्ने व्यवस्था छ । हालसम्म मेची (इलाम, झापा), कोशी (सुनसरी, मोरङ, धनकुटा, तेह्रथुम), नारायणी (झापा, चितवन, मकवानपुर), बागमती (सिन्धुपाल्चोक), गण्डकी (कास्की), लुम्बिनी (रुपन्देही, बुटवल, पाल्पा, बागलुङ), राप्ती (दाङ, सुर्खेत, दैलेख) अञ्चल समेत दश वटा अञ्चल तथा पच्चीसभन्दा बढी जिल्लामा यसका शाखाहरू बनिसकेका छन् भने अधिराज्यभरिका प्रगतिशील लेखकहरूको साझा मोर्चा संगठनको रूपमा प्रलेस रहेको छ ।
प्रलेसले संस्थागत स्वरूप गठन गरेपश्चात् नेतृत्वतहका पदाधिकारीहरू निम्न छन् :-
सम्मेलन वर्ष अध्यक्ष महासचिव
२०४४ रमेश विकल मोदनाथ प्रश्रित
२०४८ श्यामप्रसाद खगेन्द्र संग्रौला
२०५० श्यामप्रसाद निनु चापागाईं
२०५२ गोविन्द भट्ट गंगा उप्रेती
२०५६ निनु चापागाईं जीवेन्द्रदेव गिरी
पहिलोदेखि पाचौ सम्मेलनसम्म १७७ जनाको केन्द्रीय नेतृत्वमा जम्मा ११५ जनाले बढीमा चारपटकसम्म प्रतिनिधित्व गरेको देखिन्छ ।
संकेत चिन्ह
केन्द्रीय समिति
राष्ट्रिय परिषद्
जगदीशभन्द्र भण्डारी
अमर गिरी, गंगा उप्रेती
रुद्र खरेल
विष्णु प्रभात, घनश्याम ढकाल, निनु चापागाईं, खगेन्द्र संग्रौला
अनिल पौडेल, बासुदेव अधिकारी
दिल साहनी, इस्माली, हरिहर खनाल, आनन्ददेव भट्ट, हरिगोविन्द लुईटेल
नारायणप्रसाद शर्मा, अनिरुद्ध्र तिमल्सिना, ऋषिराज बराल, जीवेन्द्रदेव गिरी, नरनाथ लुईंटेल, गोविन्द भट्ट, श्यामप्रसाद, रामहरि पौडेल
रामप्रसाद प्रदीप, महेश मास्के, ईश्वरचन्द्र ज्ञवाली, ताराकान्त पाण्डेय, कृष्णसेन इच्छुक, मोहन दुवाल, जनकप्रसाद हुमागाईं, भक्तबहादुर पण्डित, सुधा त्रिपाठी, रामचन्द्र भट्टराई, पूर्णविराम, आहुति, राजभाइ जःकमी, पारिजात
डि.आर. पोखरेल, मातृका पोखरेल, राम विनय, नन्दु परिश्रमी, पवित्रा सुवेदी, ऋषिराम भुसाल, त्रिरत्न शाक्य
चूडामणि रेग्मी, देवीप्रसाद गौतम, रमेशप्रसाद भट्टराई, पुष्पराज कर्णिकार, केशव नेपाल, विमल निभा, रविकिरण निर्जीव, रमेश विकल, शक्ति लम्साल, मोदनाथ प्रश्रित, मञ्जुल, शारदारमण नेपाल, मल्ल के. सुन्दर, रघु पन्त, हुकुमबहादुर सिंह, बलभद्र भारती, लीला उदासी, आर.आर. चांैलागाई, शितविन्दु, राजेन्द्र सुवेदी, शोभा गौतम, पूर्णबहादुर वैद्य, दुर्गालाल श्रेष्ठ ।
निर्माेही व्यास, मुरारी अर्याल, सुरेश आले मगर, शुभशंकर क“डेल, रणेन्द्र बराली, आशकुमार चिक“बञ्जार, यकिना अगाध, प्रेमसागर पौडेल, नारदमणि हार्तम्छाली, नवराज शर्मा, सीता शर्मा, पोषराज पौडेल, कपिल लामिछाने, पुष्पकमल सुवेदी, कृष्णमोहन जोशी, यज्ञबहादुर डा“गी, बद्रीविशाल पोखरेल, सुदर्शन श्रेष्ठ, पुण्यप्रसाद खरेल, बु“द राना, पदमरत्न तुलाधर, माणिकलाल श्रेष्ठ, रविलाल अधिकारी, मोहन श्रेष्ठ, अमर शाह, चन्द्र भण्डारी, पुरुषोत्तम शर्मा, विजय सुब्बा, मित्रलाल पंज्ञानी, विवश वस्ती, पुण्य कार्की, विदुर चालिसे, विवेक वाइबा, होम भट्टराई, दिनेश भुजु, कणाद महर्षी, भास्कार, गोविन्द विकल, महेश्वर राय, झपेन्द्र जिसी, घनश्याम शर्मा पौड्याल, मणि थापा, गोविन्द्र पौडेल, दिनेश मैनाली, भीष्म उप्रेती, लोकबहादुर थापा मगर ।
प्रलेसको दिशा, दायित्व, समस्या र चुनौती
जनवादी साहित्यको प्रचार गर्न सामन्तवाद र साम्राज्यवादविरोधी नेपाली लेखकहरूलाई संगठित पार्ने उद्देश्यले २००९ मा स्थापना भएको प्रलेसले २०३६ को पुनर्गठनमा आनो उपस्थितिको औचित्यलाई ‘देशमा विद्यमान सामन्ती संस्कृतिको र विदेशबाट आयात गरिएको साम्राज्यवादी संस्कृतिको विरोधमा संघर्षरत रहेर स्वच्छ, वैज्ञानिक तथा मौलिक राष्ट्रिय जनसंस्कृतिको निर्माणको लागि प्रयत्नशील रहने साझा र स्वतन्त्र संगठन, भनी मूर्त बनायो । यसलाई अझ स्पष्ट पार्र्दै पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलनद्वारा पारित विधानको प्रस्तावनामा भनिएको छ, ‘साहित्य समाजको युगीन तथा सामूहिक चेतनाको कलात्मक अभिव्यक्ति हो । यसले गतिशील यथार्थको उद्बोधन गर्दै समाजको आमूल रूपान्तरणका निम्ति सहयोग पु¥याउनुपर्छ भन्ने चिन्तन राखी वर्ग विभक्त समाजमा वर्गसंघर्षलाई प्रमुख कारक एवं प्रेरकतŒव ठान्ने र श्रमिक वर्गलाई सम्पूर्ण भौतिक तथा भावनात्मक सम्पदाका स्रष्टा र इतिहासका निर्माता स्वीकार गर्दै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनलाई सौन्दर्यचिन्तनका रूपमा अ“गाली समाजमा व्याप्त सामन्तवाद, साम्राज्यवाद, प्रभुत्ववाद तथा विस्तारवादको विरोध गर्ने र आमूल परिवर्तनका पक्षधर समाजवादी यथार्थवादी धाराको प्रतिनिधित्व गर्ने साङ्गठनिक रूपमा प्रतिबद्ध तथा अप्रतिबद्ध समेत रहेका साहित्यसर्जकहरूको संयुक्त मञ्चका रूपमा विद्यमान राष्ट्रिय स्तरको संगठन नै प्रगतिशील लेखक संघ हो ।’ प्रस्तावनाको यही भावना प्रतिबिम्बित हुने गरी संघले आनो उद्देश्य तथा कार्यक्रमहरू निर्धारण गर्ने गरेको छ । यसले गर्ने गरेका कार्यक्रमहरू विचारधारात्मक (विचारगोष्ठीहरू), प्रचारात्मक (समसामयिक विषयवस्तुमा आधारित गोष्ठीहरू तथा कविगोष्ठीहरू, अग्रज स्रष्टाहरूप्रति सम्मान, श्रद्धा प्रकट गर्न आयोजित जन्मजयन्ती कार्यक्रमहरू), विरोधात्मक कार्यक्रम (वक्तव्य प्रकाशन), विरोध प्रदर्शन, सांगठनिक, विकासात्मक (कविगोष्ठीहरू, प्रलेसको प्रकाशन आदि) आदि विविध प्रकृतिका छन् । राष्ट्रिय सम्मेलनहरू अझसम्म राजधानीमै गरिने गरिएको भए तापनि अन्य कार्यक्रमहरू सहआयोजक स्थानहरूको तत्परताअनुसार पूर्वाञ्चलदेखि मध्यपश्चिमाञ्चलसम्मका मोफसलहरूमा हुने गरेका छन् ।
२०५३ जेठमा संघ विधिवत् दर्ता (दर्ता नं. ६९०÷५२–५३) भैसकेकोले यसको स्वरूप वैधानिक, स्वायत्त र संयुक्त छ र यसअर्थमा यो पार्टीका जनवर्गीय संगठनसरहको सांस्कृतिक संगठनहरू भन्दा भिन्न छ ।
प्रलेस अग्रगामी सांस्कृतिक आन्दोलनको बाहक वैचारिक स्वयंसेवी साझा संस्था हो । यसको आर्थिक स्रोत भनेको सदस्यता शुल्क र शुभेच्छुकहरूबाट प्रदान गरिने आर्थिक सहयोग मात्र हो । आर्थिक अभावका कारणले गर्दा कार्यालयसम्म राख्न सकिने स्थिति जेनतेन धानिने गरेकाले चाहेर पनि ठूलठूला र महŒवाकांक्षी कार्यहरू संचालन गर्न धौ धौ पर्छ नै । ‘प्रलेसले केही गरेन’ भन्ने प्रायशः थेगो भैसकेको छ । प्रलेसले केही नै नगरेको भने होइन≤ गरेको छ तर ती न्यून छन् र शुभेच्छुकहरूले अपेक्षा गरेअनुसार नपुग देखिन सक्छ । विभिन्न विचारगोष्ठीहरू भएका छन् तर पनि दीर्घकालीन स्वरूपको कार्य त्यतिविधि भए गरेको देखिंदैन । संयुक्त मोर्चारूपी संगठन भएकाले कतिपय अवस्थामा यो चाहेर पनि चाहेजति सक्रिय हुन सक्दैन ।
पा“चौ“ राष्ट्रिय सम्मेलनसम्म आइपुग्दा प्रलेसको केन्द्रीय नेतृत्वमा ११५ जना लेखकहरू रहिसकेका देखिन्छन्≤ अहिले तीमध्ये कतिपय प्रगतिशील भनाउन चाहदैनन्, आन्दोलनबाट पलायन भई तिनको उठ्बस गैरप्रगतिशीलहरूस“ग बढी हुन्छ । हुन त यो प्रलेसको मात्र हैन मुलुकको वाम आन्दोलनकै कमजोरी हो । आन्दोलनले आफूलाई चाहिने विचारवान् र प्रगतिशील आचरणयुक्त न्यूनतम संख्यामा पनि कार्यकर्ताहरू जन्माउन सकेको छैन तर पनि आन्दोलनले केन्द्रीय नेतृत्व तहमा चयन गर्ने व्यक्तिको आचरण र निष्ठाका बारेमा राम्रो विचार पु¥याउनुपर्दछ । केन्द्रीय नेतृत्वमा चयन हुने लेखक स्थापित भएको हुनुपर्ने भनी अपेक्षा राख्नु अस्वाभाविक होइन । विद्यमान केन्द्रीय नेतृत्वमा ३९ जना आवश्यक पर्छ । यो संख्या औसत सदस्यसंख्याको झण्डै षष्टांश हुन खोज्छ । अर्थात् छ जनामध्ये एकजना केन्द्रीय नेतृत्वमा चुनिन्छ । राष्ट्रिय परिषद्ले केन्द्रीय समितिलाई राय–सल्लाह दिने तथा केन्द्रीय समितिको क्रियाकलापको मूल्याड्ढन गर्नुपर्ने भएकाले तुलनात्मक रूपले यस परिषद्मा पाका लेखकहरूको चयन हुनु वाञ्छनीय देखिन्छ । संयुक्त मोर्चा संगठनको स्वरूप भएकोले दलीय र स्वतन्त्र प्रतिनिधित्व त हुने नै भयो तर पनि दलहरू निकटस्थ सांस्कृतिक संगठनहरूले प्रलेसको गरिमा धान्न सक्ने लेखकहरूको प्रतिनिधित्व गराउने कुरामा यथोचित ध्यान खुट्याउन सक्नुपर्छ । दलीय प्रतिनिधित्वका नाममा कुनैबेला गैरलेखक व्यक्तिहरूको उपस्थितिले संघले एकातिर आम प्रगतिशील लेखकहरूको सहयोग र समर्थन पाउन अप्ठेरो परिरहेको मात्र हैन, कतिपय प्रगतिशील कहलिएका लेखकहरूका लागि भने चैतमा आ“खा फुटेको गोरुले सधै“ हरियो देख्छ’ भन्ने आहान चरितार्थ भैरहेको छ । अर्कोतिर चाहि“ प्रतिनिधित्वमा दलीय सहभागिता हावी भएको तर काममा चाहि“ दलीय सक्रियता नदेखिएको गुनासो पनि सुनिने नगरेको होइन । नेतृत्वको आकार ठूलो भएकोले सिकारु र नवप्रवेशीहरू पनि केन्द्रीय नेतृत्वमा सहजै पुग्ने गरेको देखिन्छ तर त्यस्ता कतिपय लेखकहरू आस्थाको राजमार्गमा तुरुन्तै विपथगामी बनेका उदाहरण पनि पाइन्छन् । यसले प्रलेसको गरिमालाई धमिल्याउने कार्य गर्दछ । त्यसैले प्रलेसको पदाधिकारी कम्तीमा यस्तो व्यक्ति हुनुपर्छ, जो पछि परन्तु विरोधी वृत्तमा नजाओस् । त्यसैले प्रलेसमा को व्यक्ति कतिपटक नेतृत्वमा रह्यो भन्नु भन्दा पनि नेतृृत्व कसरी चयन गरिंदा मोर्चा मर्मअनुसार संचालित हुनसक्ला भनी यथोचित विचार पु¥याउनु पर्छ । वैधानिक संघर्षमा सीमित र सशस्त्र संघर्ष गरिरहेका धारहरूलाई संयोजित र सन्तुलित पारेर प्रलेसलाई अघि बढाउने कार्य त्यसै पनि कम चुनौतीपूर्ण छैन । नेतृत्वले प्रलेसमा आबद्ध नभएका तर प्रलेसप्रति सहयोग र शुभेच्छा राख्ने स्वतन्त्र प्रगतिशील लेखकहरूलाई पनि समेट्न सक्नुपर्छ । प्रलेस वैचारिक आन्दोलनकारी सांस्कृतिक संगठन भएकाले संगठनलाई परिमाणात्मक रूपमा अनावश्यक विस्तार गर्न बल गर्नुभन्दा संगठनमा बा“धिएकाहरूको गुणात्मक विकास गराउने कार्यक्रमहरूमा जोड दिनु नितान्त आवश्यक छ ।
यसपालिको सम्मेलन प्रलेसको स्वर्ण सम्मेलन पनि हो । प्रलेसले आफ्नो प्रारम्भिक यात्रामा बरु अन्तर्राष्ट्रिय लेखक संघहरूस“ग सम्बन्ध विस्तारको प्रयास गरेको, अफ्रो एशियन लेखक संघस“ग पनि सम्बन्ध कायम भएको, नेपालका प्रगतिशील कविहरूका रचना त्जभ अबिि मा प्रकाशित भएको, रुसी लेखक संघस“ग सम्बन्ध कायम गर्ने प्रयास भएको देखिन्छ । तर पुनर्गठनपछिको प्रलेसले यस दिशामा प्रयास अगाडि बढाएको देखिएको छैन न त प्रगतिशील नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा चिनाउने प्रयास नै गरेको देखिन्छ । यस्तो प्रयास गरिंदा कम्तिमा पनि कोरिया, चीन, भारत, बांगलादेश, पाकिस्तान आदि मुलुकका सहधर्मी लेखक संघस“ग वैचारिक आदान–प्रदान र सम्बन्ध विस्तार हुनसक्ने संभावना रह“दो हो । सार्क मंचकै अवधारणा अनुकूल पनि प्रगतिशील सार्क लेखक मंचको संभावनाउपर प्रयासहरू परिचालन गर्न सकिंदो हो ।
मुलुकका अग्रज पुस्ताका प्रगतिशील स्रष्टाहरूको सार्वजनिक सम्मान गर्ने परम्पराको प्रारम्भतिर पनि प्रलेसको ध्यान आकृष्ट हुनु आवश्यक छ । इतर खेमाका स्रष्टाहरूलाई राज्यले थरीथरीका पुरस्कारद्वारा सम्मानित गर्ने गरेको छ भने समकक्षी प्रगतिशील स्रष्टाहरू आजीवन अभाव र उपेक्षापूर्ण जीवन बिताइरहेका छन् । सिकिस्त थला पर्दा पनि राज्यको ध्यान पुगेको देखिंदैन । राजनीतिक नेताहरू बिरामी नै नभए पनि उपचार गराउन विदेश पुगेका हुन्छन् भने साहित्यकारहरू चाहि“ थलै पर्दा पनि स्वदेशमै पनि राम्रो उपचार पाउन सक्दैनन् । साहित्यकारहरू सदा अवैतनिक भई वाङ्मयको सेवा गर्दछन् र नेताहरू सधै“ ढुकुटीमा हाली मुहाली गरी सत्ताको सिंहासन तानातान गर्दछन् । त्यसैले प्रलेसले अब राज्यकोष र जनताका कोषबाट चल्ने साहित्यसम्बद्ध संस्थाहरूमा हस्तक्षेपकारी भूमिका खेल्नुपर्ने बेला आएको हो भन्ने लाग्छ । २०३६ मा पुनर्गठित प्रलेकसंघको विधानको नवौ“ बु“दामा उल्लेखित उद्देश्य तथा कार्यक्रम– साझा प्रकाशन, नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान, सांस्कृतिक संस्थान, चलचित्र संस्थान, रेडियो नेपाल (नेपाल टेलिभिजन) जस्ता संस्कृतिस“ग सम्बन्धित निकायहरूद्वारा केवल यथास्थितिवादी र सत्तापक्षस“ग सम्बन्धित लेखक कलाकारहरूलाई मात्र दिइने सहयोगको विरोध गर्दै सबै विचारका लेखक कलाकारहरूका कृतिहरूलाई समान रूपमा प्रकाशन र प्रसारण गर्ने हकको माग गर्दै त्यस्ता संस्थाहरूको स्वायत्तता र स्वतन्त्रताको निम्ति आवाज उठाउने कार्यक्रम आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ । राज्यको ढुकुटीबाट दिइने प्रतिभा पुरस्कार लगायतका पुरस्कारहरूको बा“डफा“ड प्रगतिशील प्रतिभाहरूलाई पन्छाएर मनोमानी ढंगले हुने गरेकोमा प्रलेसले सशक्त विरोध गर्नुपर्छ भन्ने लाग्दछ । राज्यद्वारा वा संस्थागत रूपमा चले चलाइएका साहित्यिक प्रकाशनहरूमा पनि प्रगतिशील स्रष्टाहरूले यथोचित स्थान पाउन सकेको देखिंदैन । त्यसैले प्रलेसले आफ्ना सर्जकहरूलाई इतर मञ्चहरूमा स्थान दिलाउन संघर्ष गर्नुका साथै आफैंभित्र पनि सम्मान गर्ने परिपाटी बसाल्नु अपेक्षित छ । त्यतिमात्र होइन, गैरप्रगतिशील स्रष्टाका प्रगतिशील रचनाको लागि टोकन सम्मान दिने परिपाटी पनि बसाल्नु गैरमनासिव नहोला । यस्तो परिपाटीले अन्तक्र्रियात्मक सम्बन्धको विकासलाई सघाउ पु¥याउ“छ । प्रगतिशील साहित्यकै पनि व्यवस्थित अध्ययनको परिपाटी विकास गर्ने आवश्यक क्रियाशीलता हुनु आवश्यक छ । प्रगतिशील कृतिहरूको सन्दर्भ सूची तयार पार्नु पनि उत्तिकै जरुरी देखिन्छ । प्रगतिशील लेखनको स्तर उकास्नका लागि पनि आवश्यक क्रियाशीलता देखाउन प्रलेस लागि पर्नुपर्छ । प्रलेसको उद्देश्य तथा कार्यक्रममा परेर पनि क्रियान्वित नभएको अर्को कार्यक्रम हो– विदेशी भाषामा नेपाली प्रगतिशील साहित्यको अनुवाद ।
उद्देश्य र कार्यक्रममा उल्लेख भएको पहिलो बु“दामा पनि प्रलेसको ध्यान आकृष्ट हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ । ‘प्रगतिशील लेखकहरूको हकहितको संरक्षण र सम्बद्र्धनको निम्ति प्रयत्नशील एवं कार्यरत रहने’ भनी पहिलो प्राथमिकता पाएको यस उद्देश्यको व्यावहारिक रूपान्तरणका पक्षमा विचार गर्दा केही प्रश्नहरू उब्जेको स्थिति छ– प्रलेसको वर्तमान राष्ट्रिय पार्षद र भूपू केन्द्रीय सदस्य कृष्णसेन ‘इच्छुक’को प्रहरी हिरासतमा हत्या हु“दा पनि प्रलेस वक्तव्यमा सीमित रहनुपर्ने स्थिति रह्यो भने पत्रकार संघले छानवीन आयोगसम्म गठन गराउने दबाबमूलक संघर्ष ग¥यो । २०५२ मा खगेन्द्र संग्रौलाको गिरफ्तारीका बेला लगायत अरू कतिपय बेलामा पनि वक्तव्यमै सीमित रह्यो । हुन त प्रलेसको संगठन संरचना पृथक् छ । अर्कोतिर, कुमारबहादुर जोशी, यज्ञनिधि दाहाल जस्ता गैरप्रगतिशील लेखकहरूलाई पनि वर्गीय औ मानवीय आधारमा आर्थिक सहयोग नै गरेको पनि छ । त्यसैले प्रलेस प्रगतिशील लेखकको मात्र होइन, सामाजिक न्याय र राष्ट्रिय हितको पक्षमा कलम चलाउने लेखकको हितबाट आ“खा चिम्लिंदैन भन्ने कुरा व्यवहारमै देखिएको छ । बचने किम् दरिद्रता ?
उद्देश्य तथा कार्यक्रममा उल्लेख गरिएअनुसार प्रगतिशील साहित्यको संरक्षण, सम्बद्र्धनमा सहयोग पु¥याउन आवश्यक कार्यक्रमहरू तर्जुमा गरी लाग्नुपर्ने स्थिति टड्कारो देखापरेको छ । मुलुकमा विभिन्न निजी प्रकाशन संस्थाहरू रहेका भए तापनि व्यक्तिगत तजबीजमा चलेकाले तिनमा आम प्रगतिशील स्रष्टाहरूले स्थान पाउन सकेका छैनन् । प्रगतिशील साहित्यको अध्ययनलाई व्यवस्थित पार्न प्रगतिशील साहित्यको इतिहास र प्रगतिशील साहित्यिक कृतिहरूको पुस्तकसूची तयार पार्नतिर पनि प्रलेसले यथोचित ध्यान दिनु आवश्यक छ भने प्रगतिशीललेखनको स्तर अभिबृद्धि गर्न उद्देश्यमूलक समीक्षापद्धतिको थालनी गरिनु पनि आवश्यक देखिएको छ ।
प्रलेस पुनर्गठित भैसकेको झण्डै सोह्र वर्ष बितिसक्दा पनि प्रगतिशील कलाकारहरूको संगठन अझसम्म बन्न सकेको छैन । यस दिशामा प्रलेसले आवश्यक अग्रसरता लिई प्रकसको निर्माणमा सहयोग गर्नु ढिलो भैसकेको छ ।
आसन्न सम्मेलनले विगतको दुर्घटनाबाट शिक्षाग्रहण गर्दै प्रलेसको संयुक्त मंचको अवधारणा अनुकूलको र प्रलेसलाई गतिशील जीवन्त बनाइराख्न सक्षम हुनसक्ने कर्मठ र सक्रिय नेतृत्वको चयन गर्नेछ भनी आशावादी हुनु जरुरी छ ।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
१. अर्याल, विष्णुप्रसाद (विष्णुप्रभात) :- शोधपत्र
२. प्रलेस, केन्द्रीय समिति:- प्रलेसका विभिन्न अंकहरू
३. प्रलेस, केन्द्रीय समिति:-प्रलेसका विभिन्न सम्मेलनका प्रतिवेदन र विधानहरू
४. प्रलेक, राष्ट्रिय सम्मेलन तयारी समिति:-प्रलेकको विधान
५. साथी, इन्द्रेणी, रातोथुगा साहित्यिक पत्रिकाको सम्बद्ध अङ्कहरू ।
४. प्रलेक, राष्ट्रिय सम्मेलन तयारी समिति:-प्रलेकको विधान
५. साथी, इन्द्रेणी, रातोथुगा साहित्यिक पत्रिकाको सम्बद्ध अङ्कहरू ।
No comments:
Post a Comment